اضرار همسایهدر احادیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیه‌السّلام مطالب فراوانی در باره همسایه و رعایت حقوق همسایه آمده است؛ مثلا پیامبر اکرم همسایه آدمی را به مثابه خود او فرض کرده و حرمت او را چون حرمت پدر و مادر دانسته‌اند.بنا بر روایات، صبر بر آزار همسایه مستحب است؛ در روایات، آزردن همسایه و تضییع حقوق وی تحریم شده است و گفته‌اند کسی که همسایه اش را بیازارد از بهشت محروم خواهد شد. ۱ - ماجرای سمره بن جندبسمره بن جندب از دشمنان اهل بیت علیه‌السّلام و فردی لجوج و ستمکار می‌باشد که از کشتار بی گناهان، نشر اکاذیب و جعل اخبار ابایی نداشت. این مرد به ظاهر مسلمان که در لوح دلش اثری از ایمان نبود در گوشه حیاط مردی انصاری درخت خرمایی داشت و هرگاه می‌خواست به آن سرکشی کند برای آن مرد با ایمان اسباب مزاحمت فراهم می‌کرد. روزی صاحب خانه به سمره گفت: تو مدام ما را اذیت می‌کنی و با آمد و رفت بی موقع و بدون اطلاع دادن و اجازه گرفتن، آرامش را از خانواده ما سلب نموده‌ای. سمره که فردی لجوج، مردم آزار و تیره دل بود، به تقاضای مشروع و منطقی مرد انصاری وقعی ننهاد و گفت من هرگز حاضر نمی‌شوم برای سرکشی به درخت خرمایم از کسی اجازه بگیرم. ساکن خانه وقتی موفق نشد از طریق تذکر و نصیحت از رفتار آزار دهنده سمره، ممانعت به عمل آورد، به محضر رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم شرفیاب گردید و از آن فرد شرور شکایت نمود. پیامبر وی را احضار نمود و خطاب به او فرمود: سر زده وارد خانه مردم نشو و از ناراحت کردن مرد انصاری دست بردار. سمره به فرمایش رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم عمل نکرد و رفتار مذموم قبلی را پی گرفت. پیامبر با مشاهده شرارت‌های وی، به سمره پیشنهاد نمود نخل خود را با درخت خرمای دیگری در جای خاصی مبادله کند. او نپذیرفت، هر بار پیامبر درختی اضافه می‌نمود حتی به ده درخت رسید اما سمره گفت: نمی‌پذیرم. حضرت فرمودند درخت خود را بفروش و در جای دیگر نخل خرمایی بخر، باز هم قبول نکرد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای حل این مشکل بهای درخت را چنان بالا برد که به چندین برابر ارزش واقعی آن رسید ولی سمره حاضر به فروش آن نشد. پیامبر فرمود: من ضمانت می‌کنم اگر در این دنیا برای جلب رضایت خداوند از آن درخت خرما صرف نظر کنی، در سرای دیگر خداوند متعال پاداش مناسب به تو عطا فرماید. ولی این خیره سر گستاخ با نهایت فرو مایگی گفت: چنین پاداشی نمی‌خواهم، پیامبر که از جسارت و سماجت بی جای سمره بر آشفته شده بود، مرد انصاری را مخاطب قرار داد و فرمود: بی درنگ برو و درخت او را از ریشه برکن و جلویش بیانداز زیرا اسلام هرگونه زیان رسانیدن به افراد با ایمان را ممنوع ساخته است وقتی مرد انصاری درخت را از جای برکند و به سوی سمره انداخت. پیامبر خطاب به آن مرد خاطی فرمود: اکنون برو و هرکجا که خواستی درخت را غرس کن. ۲ - قاعده لاضرراز فرمان پیامبر در این ماجرا قاعده لاضرر بوجود آمد که در فقه به آن استناد می‌شود، زیرا حضرت، سمره را این گونه معرفی فرمودند: رجل مضار و لاضرر و لاضرار فی الاسلام. بر اساس این قانون هرکار یا بیان زیان زایی که ضرر شخصی یا اجتماعی داشته باشد خلاف محسوب می‌گردد و باید جلوی آن گرفته شود. بر اساس موازین قانونی و حقوقی کسی نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم خسارتی به همسایه شود مگر تصرفی که به قدر متعارف و برای رفع حاجت و یا دفع ضرر از خود باشد و نیز هیچ کس نمی‌تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد. مردی از انصار نزد رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آمد و از مساکن مجاور خانه اش شکایت کرد و عرض نمود: خانه‌های مجاور، گرداگرد خانه‌ام را گرفته‌اند (خانه‌ام به دلیل ارتفاع دیگر خانه‌ها فرو افتاده و از نور و هوا محروم شده است)، پیامبر فرمود: صدایت را به نیایش بلند کن و از خداوند بخواه برایت گشایش پدید آورد. به موجب حدیث مشهور رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که فرموده‌اند: الناس مسلطون علی اموالهم (مردم بر اموال خود سلطه داشته و اختیار آن را دارند) اگر کسی مالک چیزی بود حق دارد در آن تغییراتی بوجود آورد. این قاعده در مواقعی با اصل «لاضرر» برخورد می‌کند، اما قاعده اخیر بر حکم مزبور که از احکام وضعی است برتری و تفوق دارد. در روایات و منابع حدیثی آمده است وقتی امام زمان عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف ظهور کند دستور می‌دهد بالکن‌های راه گیر، فاضلاب‌های مزاحم و آبریزهای راه یافته به معابر ویران گردد. ۳ - مصادیق قاعده لاضرردر اینجا به چند نمونه از موارد کاربرد این قاعده در عرف اشاره می‌شود : ۳.۱ - دیوار حائلاز امام صادق علیه‌السّلام درباره دیواری سؤال شد که به فردی تعلق دارد و حد فاصله بین خانه او و منزل همسایه می‌باشد اگر این دیوار خراب شود و صاحبش از بازسازی امتناع نماید تکلیف چیست؟ امام فرمود نمی‌توان صاحب دیوار را مجبور کرد که دوباره آن را بنا کند مگر در صورتی که تجدید بنای این دیوار در رابطه با اصل ملک برای همسایه به عنوان حق یا شرط ضمن عقد از قبل وجود داشته باشد ولی به صاحب منزل گفته می‌شود اگر مایلی می‌توانی در ملک خودت دیوار بکشی. به امام عرض شد اگر دیوار خراب نشود ولی صاحب آن بدون نیاز و به مقدار اضرار به همسایه دیوار را خراب کند و یا بخواهد تخریب کند تکلیف چیست؟ امام فرمود: به او چنین اجازه‌ای داده نمی‌شود زیرا رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: لاضرر و لاضرار و اگر صاحب دیوار آن را خراب نماید وی را ملزم می‌نمایند که دوباره آن را احداث کند. ۳.۲ - ساخت حماممالک می‌تواند در زمین خود حمام بسازد و همسایگان حق اعتراض ندارند ولی اگر عارضه‌ای ناراحت کننده چون دود و مانند آن پدید آورد می‌توانند از بهره برداری حمام جلوگیری کنند مگر آن که دودی که از آن بر می‌خیزد به میزان دودی باشد که از خانه‌های افراد دیگر بلند می‌شود در این صورت حق اعتراض ندارند. ۳.۳ - ایجاد باغچههمچنین انسان مجاز است در ملک و محل سکونت خویش باغچه‌ای احداث کند ولی باید ترتیبی اتخاذ نماید که رطوبت آن به خانه همسایه‌ها آسیب نرساند و باید با قیراندود کردن یا بتون ریزی جلو این عارضه را بگیرد. ۳.۴ - حفر چاههر فردی می‌تواند در خانه خویش به حفر چاه جهت مقاصد گوناگون اقدام نماید ولی اگر این عمل موجب حدوث خساراتی به خانه‌های مجاور گردد بنا به نظر برخی فقها می‌توان جلو حفر آن را گرفت یا اگر حفر شده پر نمود ولی باید خساراتی را که متوجه صاحب چاه شده جبران کرد و از ضرر زدن به او جلوگیری به عمل آورد. ۳.۵ - سقف مشترکهرگاه طبقه تحتانی از آن کسی و طبقه فوقانی متعلق به فرد دیگری باشد هر یک از آن دو به جهت متعارف می‌توانند در بخش اختصاصی خود تصرف کنند ولی در مورد سقف مشترک بین دو طبقه در صورتی مالکین می‌توانند در کف یا سقف تصرف نمایند که مزاحم دیگری نباشند. (این موضوع در ماده ۱۲۵قانون مدنی آمده است.) [۱۱]
سوء استفاده از حق، دکتر حمید بهرامی احمدی، ص۳۰۵.
۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه کلام و عقاید، برگرفته از مقاله «اضرار همسایه». |